استفاده از آب برای درمان های مختلف (هیدروتراپی) به سابقه نسل بشر بر می¬گردد. هیدروتراپی یكی از روش¬های پایه ای درمان است كه به طور وسیعی در تمدن های باستانی هند و مصر و چین استفاده می شده است. این روش¬ درمان طبیعی با عناوین Balneotherapy, Pooltherapy, aquatictherapy, Watertherapy نیز نام گذاری می شود.
استفاده از آب در حالت¬های مختلف (جامد، مایع، گاز) و با دماهای مختلف می¬تواند اثرات متفاوتی بر روی سیستم های مختلف بدن اعمال كند.
تا كنون مطالعه بر پایه شواهد، در مورد اثر آبدرمانی بر روی سیستم های مختلف بدن، صورت نگرفته بود كه در این مقاله به آن پرداخته شده است. این مقاله، با بررسی و مطالعه مقالات علمی مركز PubMed (پایگاه اطلاعات پزشكی) به دنبال اثبات اثرات هیدروتراپی، بر روی سیستم های مختلف بدن، بر پایه شواهد علمی است. كه در سال 2014 در یكی از معتبرترین ژورنال¬های جهان (North American Journal Of Medical Sciences) منتشر شده است و هم اكنون توسط پرشین استاندارد، ترجمه و در اختیار شما قرار می گیرد.
مقدمه
هیدروتراپی یا آبدرمانی، به معنی استفاده از آب در حالت¬های مختلف مایع (گرم یا سرد)، جامد (یخ) و بخار به صورت موضعی (سطحی مشخص از بدن) یا غوطه وری (قرار گرفتن تمام بدن به جز سر، در آب، بدون تحركی چون شنا كردن)، برای بهبود سلامتی یا درمان بیماری¬های مختلف می باشد.
مطالعات زیادی وجود دارند كه هم اثرات درمانی و هم اثرات فیزیولوژیك آبدرمانی را گزارش كرده اند. بر این اساس بر آن شدیم كه شواهد عینی علمی را در مورد اثرات هیدروتراپی بر روی سیستم های مختلف بدن، با استفاده از مقالات علمی مرتبط كه در سال¬های 1986 الی 2012 منتشر شده اند؛ تحت بررسی قرار دهیم.
نگاه كلی به آبدرمانی
در تماس موضعی آب سرد یا یخ با بدن، واكنش های فیزیولوژیك مثل كاهش عملكرد متابولیسم موضعی (سوخت و ساز)، كاهش ورم موضعی، تقلیل هدایت عصبی و كاهش اسپاسم عضلانی شود.
یك ساعت غوطه وری، در آب با دماهای مختلف C° 14، 20° و °32، اثرات مختلفی بر روی بدن دارد.
- در دمای C° 32، سرعت یا میزان سوخت و ساز بدن تغییری نمی¬كند ولی فشار خون بین 11 تا 12 درصد و تعداد ضربان قلب 15 درصد كاهش خواهد یافت.
- در دمای C° 20، سرعت سوخت و ساز بدن، تا 93 درصد افزایش می¬یابد ولی كاهش فشار خون و ضربان قلب، به همان میزان دمای C° 32 است.
- غوطه ور شدن در دمای C° 14 باعث افزایش میزان سوخت و ساز بدن تا 350 درصد و همچنین افزایش تعداد ضربان قلب تا 5 درصد و افزایش فشار خون بین 7 تا 8 درصد خواهد شد.
در حالت غوطه وری و در دماهای مختلف آب، هورمون كورتیزول (غلبه بر اضطراب) كاهش می یابد، و این بدان معناست كه بدن در حالت آرامش قرار می گیرد و نیازش به این هورمون، كم می شود.
در شرایطی كه فرد به طور منظم شنا می كند؛ مخصوصا در زمستان، میزان تنش های عصبی، خستگی و خلق منفی در طول مدت شنا كردن كاهش می یابد. همچنین این امر به طور مشخص باعث كاهش و بهبود درد در بیمارانی است كه از رماتیسم، فیبرومیالژی(نوعی بیماری عضلانی) و آسم رنج می برند. (لازم به ذكر است وقتی اصطلاح غوطه وری استفاده می شود؛ منظور قرار گرفتن بدن تا بالای شانه ها در آب و عدم تحرك بدن می باشد. در حالیكه در زمان شنا كردن، بدن درون آب تحرك دارد. لذا اثرات هریك متفاوت است.)
اثر آبدرمانی بر سیستم قلبی عروقی
به طور كل غوطه وری در آب، فارغ از دمای آن، باعث كاهش رادیكال های آزاد خون و افزایش آنتی اكسیدان¬ها می شود؛ كه خاصیت ضد سرطانی دارد. و به دنبال آن، اتساع عروق كوچك، موجب خون رسانی بهتر به اعضایی چون پوست می شود كه جوان سازی پوست، خون رسانی بهتر به ریشه مو و كاهش ریزش مو را سبب می شود.
غوطه وری بدن در آب گرم یا سونای بخار با دمای پایین در 15 دقیقه، باعث بهبود عملكرد قلب می شود. در صورت استفاده منظم از سونا درمانی (Saunatherapy)، قدرت انقباضی سمت چپ قلب افزایش یافته و عملكرد قلب را بهتر می كند؛ اتساع عروق رخ می دهد و خون رسانی به اندام ها بهبود می¬یابد. لذا بازه عملكردی شخص (توانایی انجام فعالیت ورزشی) افزایش می یابد به عنوان مثال طول مسافت راهپیمایی در مدت زمان مشخص، نسبت به قبل افزایش می یابد.
پس از سونا درمانی(ST) مشاهده می شود كه میزان چربی مضر (LDL) كاهش و سطح چربی مفید (HDL) افزایش یافته است. كه این تغییرات موجب پیشگیری از "بیماری قلبی ناشی از جریان خون ضعیف عروق قلبی" می شود.
همچنین ST، باعث بهبود عملكرد قلبی و بهبود جریان خون محیطی در اندام با عروق نارسا و تنگ می شود. البته تنگی و اسپاسم عروقی به واسطه تحریك گیرنده های عروقی در خنك شدن سریع بعد از سونا می تواند اتفاق افتد كه این عمل احتمال خطر در بیماران عروق قلبی را افزایش می دهد. استفاده منظم از ST یا گرمای تابشی یا گرمای ناشی از مادون قرمز، امن بوده و فواید متعددی بر روی سلامتی انسان دارد ولی استفاده از ST با دمای پائین در طول اوایل حاملگی می تواند ضایعات مادرزادی را به همراه داشته باشد.
در تماس سرما با یك سطح كوچك پوست (در درمان¬های موضعی)، سیستم عروقی عمقی آن بافت، به صورت جبرانی دچار اتساع عروق می شود. یعنی عروق عمقی بافت گشاد شده و در نتیجه آن، جریان خون در محل تماس افزایش می یابد تا بتواند دمای آن بافت را ثابت نگه دارند.
بررسی غوطه وری در دمای مختلف C° 25، 34° و °40، نشان می دهد:
در آب با دمای بین C25° تا °34 ، تغییر محسوسی در میزان افزایش عملكرد قلب مشاهده نمی شود ولی در دمای C40° این افزایش، واضح است.
در لحظه وارد شدن به آب گرم، تعداد ضربان قلب كاهش و فشار خون افزایش می یابد. و این در حالیست كه پس از گذشت 30 دقیقه غوطه وری در آب گرم (38.41±0.04)، افزایش ضربان قلب و كاهش فشار خون رخ می دهد.
غوطه ور شدن در آب سرد (CWI) كمتر از °24 باعث تغییرات بیوشیمیایی و فیزیولوژیكی قابل توجهی از جمله افزایش سوخت و ساز بدن، بالا رفتن تعداد ضربان قلب و افزایش عملكرد قلب و كاهش جریان خون مغزی می شود. (این تغییرات، در راستای جبران و به تعادل رساندن دمای بدن است)
اثر آبدرمانی بر دستگاه تنفسی
بررسی دستگاه تنفسی در حالت غوطه وری در دماهای C° 25، 34° و °40، به شرح ذیل است:
تنها در دمای C25° افزایش سوخت و ساز و مصرف اكسیژن را داریم.
در دماهای بالای دمای طبیعی بدن(37°)، به دلیل افزایش بازده عملكرد قلب، انتقال اكسیژن در خون، افزایش می¬یابد. ولی در دمای پایین °37 انتقال اكسیژن، متغیر است.
غوطه وری در آب سرد به صورت تكرار شونده باعث افزایش حجم تنفس در دقیقه، و كاهش CO2 شده كه به بهبود كیفیت زندگی در بیماران تنفسی مزمن كمك می¬كند.
استنشاق هوای گرم در سونا، هیچ اثر مشخصی بر شدت سرماخوردگی و بیماری سرماخوردگی ندارد.
اثر آبدرمانی بر سیستم عصبی
سه روش استفاده از سرما مانند ماساژ آب سرد (ice massage)، كمپرس آب سرد (ice pack) و غوطه ور شدن در آب سرد (متوسط دما C° 18.2( برای 15 دقیقه باعث كاهش دمای پوستی می شود كه موثرترین روش جهت كاهش انتقال تحریك الكتریكی اعصاب حركتی و در نتیجه كاهش تحریك گیرنده های درد در قسمت¬های مختلف ستون فقرات می¬شود. دوش آب سرد می تواند در بیماران اعصاب و روان، اثر مشابه داروهای ضد افسردگی را ایفا كند.
قرار گرفتن بدن در معرض سرما (CE)، هوشیاری را افزایش می دهد، گیرنده های سرما در پوست را تحریك می كند و اثری مشابه اثر داروهای مخدر مسكن دارد. با این تفاوت كه وابستگی ایجاد نمی¬كند.
انجام نرمش¬های داخل آب (AE) باعث بهبود درد، اسپاسم، خستگی و كاهش افسردگی در بیماران MS می¬شود. همچنین در بیماران پاركینسون بهبود در عملكرد كاملا مشهود است و افزایش پایداری وضعیت حركتی را در پی دارد.
10 دقیقه استفاده از جكوزی (Whirl Pool) و غوطه ور شدن در آن باعث افزایش تعداد ضربان قلب و درجه حرارت انگشتان، احساس آرامش و كاهش اضطراب خواهد شد.
استفاده از سونا درمانی با دمای پایین (LTSB) در بیماران فلج مغزی (CP) باعث كاهش فشار خون، افزایش تعداد ضربان قلب و بهبود جریان خون در پوست می شود كه كاهش بی¬حسی و بهبود درد عضلانی مضمن در اندامها را در-پی دارد. این نوع درمان بدون عوارض جانبی می¬باشد.
اثر آبدرمانی بر سیستم اسكلتی عضلانی
جهت بهبود دردهای عضلانی ناشی از ورزش و خستگی متاثر از فعالیت بدنی، قدم زدن در آب با دمای C° 13 یا ° 36، به گونه ای كه سطح ارتفاع آب تا كمر باشد، بلافاصله پس از ورزش و24، 48 و 72 ساعت پس از آن، توصیه می شود. سرعت نتیجه بخشی این روش، در مقایسه با استراحت كردن و یا روش¬های غیر فعال بیشتر است.
فرو بردن پا در آب گرم (44°±1°)C به مدت 45 دقیقه قبل از تمرینات كششی، باعث كاهش آسیب عضلانی ناشی از ورزش می شود.
در یك بیماری عضلانی به نام فیبرومیالژیا كه این افراد، دارای نقاط تحریك عضلانی در سطح بدن هستند؛ آبدرمانی به مدت 12 هفته و هفته ای دو بار، به طور چشمگیری باعث كاهش نقاط تحریك در سطح بدن، كاهش شدت درد و بهبود كیفیت زندگی آنها می شود.
جهت بهبود علائم بالینی در بیماران با ساییدگی مفصل زانو، هیدروتراپی و دریافت ماساژ به وسیله جكوزی خانگی یا SPA در دمای C° 37 برای دو هفته به مدت 20 دقیقه در روز، به همراه انجام برخی نرمش¬های خانگی، موثر خواهد بود. اثرات این نوع درمان، در صورت استفاده از چشمه های آب گرم معدنی، به واسطه خواص آب گرم و مواد معدنی موجود در آب، مشخص تر خواهد بود.
در بیماران دارای التهاب روماتیسمی مفصل لگن، استفاده از آبدرمانی پس از 24 هفته، بهبود درد، بهبود فعالیت حركتی و كاهش خستگی در این افراد را به ارمغان می آورد. همچنین ، 4 هفته استفاده منظم از سونای مادون قرمز، در بیماران رماتیسم مفصلی و رماتیسم مفصل لگن، باعث بهبود درد عمومی، گرفتگی عضلات و خستگی خواهد بود. البته این اثرات به صورت آماری بررسی نشده است. در هنگام غوطه وری در آب، به دلیل كاهش فشار وارده بر مفاصل و گرمی آب؛ كاهش ورم و كاهش درد مفاصل رخ می دهد. لذا بیمارانی كه از روش¬های آبدرمانی استفاده می¬كنند نسبت به كسانی كه از نرمش¬های خانگی در خشكی بهره می برند، نتایج بهتری را در طول مدت درمان تجربه می كنند.
راه رفتن آهسته در آب، بدون رژیم غذایی (محدود كردن مصرف كالری) برای 6 هفته، ارتباط نزدیكی با كاهش دور كمر و چربی بدن دارد كه منجر به تناسب اندام می شود.
غوطه وری در آب گرم یا استفاده از چشمه های آب گرمی چون دریای مرده، باعث كاهش قند خون در افراد دارای دیابت نوع 2 می شود.
اثر آبدرمانی بر زایمان
متوسط درد زایمان به طور مشخص در گروهی كه زایمان در آب انجام داده اند، نسبت به گروهی كه به طور معمول زایمان كرده اند، كمتر بوده است. همچنین استفاده از این روش، طول مدت انقباضات رحمی را كاهش داده است. حتی در هنگام شیردهی بعد از زایمان، ماساژ متناوب به وسیله آب گرم و سرد، در كاهش تراكم شیر در پستان و درد ناشی از آن موثر است.
اثر آبدرمانی بر سیستم ایمنی و خون
غوطه وری در آب سرد باعث تحریك سیستم ایمنی می شود. همچنین در بیماران دارای خستگی مزمن، عملكرد غده هیپوفیز بهبود یافته و در نتیجه آن خستگی در این بیماران كاهش می یابد.
اثر آبدرمانی بر چشم، پوست و مو
كمپرس آب گرم یا استفاده از سونا به درمان گلمژه كمك می كند.
سونا باعث پایداری عملكرد لایه خارجی پوست می شود كه در پی آن بازیابی آب مورد نیاز پوست و تنظیم PH را خواهد داشت. همچنین اثر محافظتی سونا درمانی بر روی پوست، كاهش چربی پوست در ناحیه پیشانی می باشد.
استفاده پایدار از كمپرس آب سرد می تواند آسیب ناشی از شیمی درمانی بر مو در بیماران سرطانی را كاهش دهد و باعث كاهش یا جلوگیری از ریزش مو در این بیماران شود.
اثر آبدرمانی بر تنظیم دمای بدن
یكی از درمان¬های اصلی در گرمازدگی، استفاده از آب سرد و خنك كردن بدن در زنده نگاه داشتن و بهبود این بیماران می باشد. در اوایل گرمازدگی كه فرد هنوز توانایی خود را از دست نداده است؛ می تواند با قراردادن دو دست در آب سرد یا قراردادن كمپرس آب سرد، در پشت گردن یا زیر بغل، دمای بدن خود را پایین بیاورد.
نتیجه گیری
بر پایه مقاله موجود، این بازنگری پیشنهاد می كند كه هیدروتراپی به طور وسیعی جهت تقویت ایمنی استفاده می شود و همچنین برای درمان و مدیریت درد، نارسایی قلبی، سكته قلبی و بیماری های ریوی مزمن و آسم، پاركینسون، بیماری التهاب مفاصل لگن، روماتیسم مفصلی، فیبرومیالژیا، خستگی مزمن، اضطراب و چاقی به كار برده شده است.
همچنین درد زایمان و كلسترول یا چربی بالای خون و درمان گرمازدگی از مواردی است كه اثرات هیدروتراپی در درمان آنها محسوس می باشد.
منبع
- مقاله "Scientific Evidence-Based Effects of Hydrotherapy on Various Systems of the Body"، نوشته "A Mooventhan and L Nivethitha1"، چاپ شده در "N Am J Med Sci"، مي 2014، ترجمه شده توسط "پرشين استاندارد".
